Kimin aklına gelirdi ki bir savaşın, bir sanatı, böyle bir coğrafyada doğuracağı? İlk Türk filmi olan Ayastefanos’taki Rus Abidesi’nin Yıkılışı, savaşın gölgesinde ortaya çıktı.
Senaryo: Yıkım
Tür: Belgesel
Yer: Florya
3, 2, 1, kayıt!
Muhtemelen yukarıdakilerin hiçbiri yoktu o dönemde. Öyle “klaket alalım”, “son iki üç” gibi durumlar da. Gerçekti yaşanan, hem de gerçeğin ta kendisi. Tarihler 14 Kasım 1914’ü gösteriyordu. Dünya, savaşın başındaydı. 11 Kasım 1918 yılına kadar devam edecek olan 1. Dünya Savaşı patlak vermişti. 1 Kasım 1914 tarihinde Rusya, Osmanlı İmparatorluğu‘na resmen savaş ilan ettikten 13 gün sonra dönemin sadrazamı Mahmut Şevket Paşa, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonrası ölen Rus askerlerinin anısına 1895’te yapılan Ayastefanos Rus Abidesi’ni dinamitlerle yıktırdı. Yıkım anının filme alınmasına karar verildi. İşte o kayıt, Türk tarihinin ilk filmi oldu.
İSTANBUL SULTANİSİ’NDE GENÇ BİR MEMUR
Florya yakınlarında bulunan Şenlikköy Mahallesi Cumhuriyet Caddesi, eski adıyla Galitaria olan cadde bu coğrafyanın ilk film seti oldu. Film kaydı için yapılan araştırma sonucu orduda görevli olan, daha önce de sinema işlerinde çalışmış Fuat adında genç bir yedek subay görevlendirildi. Soyadı kanunu sonrası Uzkınay soyismini alacak olan genç yedek subay aslında İstanbul Sultanisi‘nde dâhiliye memuruydu.
İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra yerleşik sinemaların çoğalması, sinemaya karşı ilgiyi artmıştı. İlgi duyanların başında Uzkınay geliyordu. Uzkınay, dâhiliye memurluğu yaptığı okulda öğrencilere sinemayı tanıtan ve öğreten dersler veren, hatta ülkemizde sinemayı halka ilk tanıtan Sigmund Weinberg‘den göstericinin çalıştırılmasını öğrenen ve öğrencilere filmleri kendisi oynatarak izleten bir sinemaseverdi. O yıllarda okullara da sinemayı ilk o sokmuştu… Elbette yabancı yapımları.
Fuat Uzkınay’ın sinema sevdası 1914’te Şakir Seden ile ağabeyi Kemal Seden‘i sinema salonu işletmeciliğine ikna etmeye kadar ilerlemiş ve 6 Temmuz 1914’te Ali Efendi Sineması açılmıştır. Aynı yıl savaş çıkması üzerine Uzkınay, yedek subay olarak silah altına alınmış ve çok geçmeden sinema tarihine ilk kaydı ile ismini yazdırmıştır.
ALBAY PEÇKOV ÇİZDİ, RUS MİMAR BOZAROV İNŞA ETTİ
Ayastefanos’taki Rus Abidesi ise 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında yaşamını yitiren 5.000 civarında Rus askerinin anısına yaptırılan bir anıttır. Osmanlı Devleti tarafından Rus Devleti’ne savaş tazminatı olarak yapılmıştır. Rusya, savaşta ölen Rus askerleri için Osmanlı Devleti’nden bir anıt mezar inşa etmesini ister. II. Abdülhamid itiraz etse de uzlaşmaya varılır ve 1895’te savaş tazminatı olarak bu görkemli anıtın yapımına başlanır. Taslağını Rusya’nın İstanbul’daki askeri ataşesi Albay Peçkov çizer, Rus mimar Bozarov tarafından tasarlanıp inşa edilir.
I. Dünya Savaşı’nın başlaması ve Rusya’yla savaş durumuna girilmesiyle birlikte, dönemin sadrazamı Mahmut Şevket Paşa‘nın talimatıyla önce çanı indirilir ve askeri müzeye gönderilir. Daha sonra da eşyalar toparlatılır ve polis müdürlüğüne teslim ettirilir.
Osmanlı Devleti’nin, İttifak Devletleri’nin yanında yer almasının kesinleşmesiyle Ayastefanos Rus Abidesi’nin yıkılması milli bir dava haline gelir, Savaşın resmen ilan edilmesinden 13 gün sonra 14 Kasım 1914’te, abide bütün halkın gözü önünde dinamitler ile havaya uçurulur. Ayastefanos Rus Abidesi’nin yıkılışı kayda alınır ve bu çekim, sinema tarihinde belgesel formatı ile ilk Türk filmi olarak tarihe geçer.
Bu tarihi olayın kaydını Fuat Uzkınay, yapımcılığını ise Sigmund Weinberg üstlenmiştir. Böylece her ikisi de ilk aktüel sinemacımız olarak tarihe geçmişlerdir. Ne yazık ki, tarihi belge niteliğindeki bu film yıllardır kayıptır ve hiçbir kopyası günümüze ulaşmamıştır. Filmin bir canlandırması bugün Londra Sinema Müzesi’nde sergilenmektedir.
Aslında bilinen ilk Türk filmi Himmet Ağa’nın İzdivacı olsa da filmin oyuncuları, çekimler sırasında savaştan dolayı askere alınmış ve çekimler yarım kalmıştır. Aynı süreçte Ayastefanos’taki Rus Abidesi’nin Yıkılışı çekilerek gösterime girmiştir.
FUAT UZKINAY KİMDİR
Doğum: 1888 – İstanbul
Ölüm: 1956 – İstanbul
İlk ve orta öğrenimini İstanbul’da yaptı. İstanbul Sultanisi’ni bitirdikten sonra İstanbul Darülfünun’un fizik-kimya bölümüne girdi. Bir yandan öğrenimine devam ederken, öbür yandan da öğretmen yardımcılığı ve İstanbul Sultanisi’nde dahiliye memurluğu yaptı. 14 Kasım 1914 tarihinde Ayastefanos Rus Abidesi’nin yıkılışını çekerek, Türk Sineması’nda ilk kez film çeken kişi oldu. 1915’te Harbiye Nazırı ve Başkumandan Vekili Enver Paşa’nın emriyle, Merkez Ordu Sinema Dairesi’ni kurdu. Bu kurumda Weinberg ile birlikte yöneticilik yaptı. MOSD adına haber, belge ve savaş filmleri çekti. 1924’te ordunun sinemacılık kolunun yeni baştan düzenlenmesi üzerine, bu kurumun Laboratuvar Grup Amirliği’ne atandı. Emekli olduğu 1954’e kadar bu görevde kaldı. 29 Mart 1956’da İstanbul Göztepe’de vefat etti.
FİLMLERİ
-Ayastefanos’taki Rus Abidesi’nin Yıkılışı (Görüntü Yönetmeni)
-Anafartalar Muharebesi’nde İtilaf Orduları’nın Püskürtülmesi
-Harbiye Nazırı’nın Kıta Tefki-i ve Batum Manzarası (Görüntü Yönetmeni)
-Çanakkale Muharebeleri
– Van der Goltz Paşa’nın Cenaze Merasimi
-General Townshend
-General Townshend ve Hintli Üsera
-Esir İngiliz Generali (Görüntü Yönetmeni ve Yönetmen)
-Himmet Ağa’nın İzdivacı (Görüntü Yönetmeni ve Yönetmen)
-Alman İmparatoru’nun Dersaadet’e Gelişi
– Alman İmparatoru’nun Çanakkale’yi Ziyareti (Görüntü Yönetmeni)
– Abdülhamit’in Cenaze Merasimi
-Sultan Reşat’ın Cenaze Merasimi
-Vahdettin’in Biat Merasimi
-Cülus-i Hümayun’da 16. Fıkra Resmi Geçidi
-Vahdettin’in Kılıç Alayı (Görüntü Yönetmeni)
-Mürebbiye (Yapım ve Görüntü Yönetmeni)
-Binnaz (Görüntü Yönetmeni)
-Fatih’te İzmir İçin Miting
-Sultanahmet’te İzmir İçin Miting (Yapım ve Görüntü Yönetmeni)
-Bican Efendi Vekilharç (Yapım ve Görüntü Yönetmeni)
-Bican Efendi Mektep Hocası (Yapım ve Görüntü Yönetmeni)
-Bican Efendi’nin Rüyası (Yapım ve Görüntü Yönetmeni)
-Boğaziçi Esrarı – Nur Baba (Görüntü Yönetmeni)
-Zafer Yollarında, İzmir Zaferi (Yönetmen ve Görüntü Yönetmeni)